Gaziantep'te Bulunan Hamamlar

Gaziantep’te, Osmanlı mimarisinin önemli yapılarından olan hamamların bir kısmı halen kullanılmaktadır.

14.yy’dan bu günümüze kadar gelebilen tarihi hamamlardan bazıları şunlardır;

• Büyük Paşa Hamamı:

Lala Mustafa Paşa tarafından yaptırılan hamam, 9 basamaklı ve sivri kemerli bir kapıdan oluşan girişe sahiptir. Hamamın ilk giriş yeri olan soğukluk kare planlı olup, ortasında aydınlatma fenerinin bulunduğu kubbe ile örtülüdür. Soyunma kısmından helâların olduğu koridordan ılıklığa geçilir. Ilıklık, kare planlı olup karşılıklı iki eyvandan oluşur. Ilıklıktan sıcaklık bölümüne geçilir, sıcaklık merkezi mekânın ortasına denk gelen sekiz köşeli göbek taşının çevresinde sıralanan sekiz eyvan ve İki halvetten oluşmaktadır. Su deposu ve külhan sıcaklığın devamında yer almaktadır. Büyük Paşa hamamı günümüzde özgün işlevine devam etmektedir.

• Hüseyin Paşa Hamamı:

Giriş kapısı üzerinde bulunan kitabeye göre H.1140 (1727-28M) tarihinde yapılmıştır. Hamama giriş güneybatı köşesinden, sivri kemerli bir açıklıktan yapılmaktadır. Basık kemerli bir dehlizle iç mekâna giriş yapılır. Üç basamaklı bir girişle asıl mekâna ulaşılır ve asıl mekân soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve külhandan oluşmaktadır. Soğukluk kare planlı olup üzeri kubbeyle örtülüdür. Soğukluk kısmının ortasında bazalt taşından yapılmış yekpare bir havuz yer almaktadır. Soğukluktan birbirlerine simetrik olarak yapılmış 2 eyvanlı ılıklığa geçilir. Sıcaklık ise, ortada altıgen planlı ve üstü kubbeyle örtülü merkezi mekânın etrafında, tonozlu altı eyvan ve kubbeli altı halvetten oluşmaktadır. Su deposu ve külhan ise sıcaklığın devamında yer almaktadır. Günümüzde çarşı olarak kullanılan hamam, statik olarak sağlam durumdadır.

• İki Kapılı Hamam:

Eserin asıl adı “Beşaşer” veya “Beşbaşar”olduğu halde bugün “İki Kapılı Hamam” olarak bilinmektedir. Hamamın varlığını haber veren en eski kaynak Evliya Çelebi’dir. Hamamın soğukluk kısmının yıldız tonozu ile Eski Hamamın (15.yy. veya daha öncesi) soğukluk kısmının tonozunun aynı olması da, İki Kapılı hamamın tarihinin çok eskilere dayandığını işaret etmektedir. Hamamın içinin görünmemesi için yapılan ön mekânın iki ucuna birer kapı konulması dolayısıyla esere “İki Kapılı Hamam” denilmiştir. Bu hamamda da ısı kaybını önlemek ve akarsu kotuna erişebilmek için yerin altına gömülmüş olduğu görülmektedir. Bu sebeple beşik tonozla örtülü giriş mekânının iki tarafından merdivenlerle inilerek hamama ulaşılmaktadır. Haçvari bir plana sahip olan soğukluk kısmına sade bir kapıdan geçilerek ulaşılmaktadır. Dört kenarında yer alan sathî eyvanlar beşik tonozla, kare plânlı bölüm ise yıldız tonozla örtülmüştür. 11x11m. ölçüsündeki soğukluktan bir kapıyla doğu-batı istikametinde uzanan dar bir ara mekâna geçilmekte, buradan da ılıklığa ulaşılmaktadır. Kuzey-güney yönünde uzanan ve beşik tonozla örtülmüş olan ılıklık 3.20m. genişliğe ve 8.00 m. uzunluğa sahiptir. Kuzeydeki ara mekânın benzeri batıda da tekrarlanmış, böylece hem hela ve usturalık için mekânlar elde edilmiş, hem de ısı kaybı en aza indirilmiştir. Ilıklığın doğusuna yerleştirilen sıcaklık, Türk hamamlarında en çok gördüğümüz haçvari plânı tekrarlamaktadır. Buna göre sekizgen plânlı sıcaklığın büyük bir kubbeyle örtülü göbek kısmının dört tarafında birer eyvan, köşelerde ise birer oda bulunmaktadır. Odalar kubbe ile eyvanlar ise beşik tonozla örtülmüştür. Kubbelere geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Yapıda herhangi bir kitabeye rastlanılmayıp plan özelliğine baktığımızda yapının 17.yy.’ın ilk yarsında inşa edildiği düşünülmektedir. Hamamın adı hakkında da çeşitli rivayetler olmakla beraber en güçlüsü Keyvan Bey'in çok varlıklı biri olduğu ve bu hamamında inşasında rol oynadığıdır. Çeşitli dönemlerde onarımlar geçiren hamamın plan özelliklerine baktığımızda ise; soğukluk, ılıklık, sıcaklık ve külhandan oluştuğunu görmekteyiz. Soğuk kısmının ilk inşasında kubbeyle örtülü olduğu tarihi kaynaklardan kesinlik kazmıştır fakat mimarisi hakkında bilgiler sınırlı kalmıştır. Şahıs mülkiyetinde olan hamam, 2000 yılından itibaren kahvehane olarak kullanılmaktadır. Ancak sıcaklık kısmı halen hamam işlevini yerine getirmektedir. Tekke, Türbe ve Mescidiyle birlikte bir külliye halinde inşa edilen yapının, Ayıntab Vakıf Defteri kayıtlardan yola çıkarak 16.yy.’ın ilk çeyreklerinde yapıldığı düşünülmektedir. Naip Hamamı, Gaziantep'in en eski yerleşim yerlerinden biri olan Tabakhane semtinde inşa edilmiş olup, bölgedeki hamamlar içerisinde en az değişikliğe uğramış hamamlardandır. Gaziantep'deki birçok hamam gibi sokak seviyesinden aşağıda yapılmış böylece hamamın daha fazla ısınması sağlanmıştır. Hamamların sokak seviyesinden aşağıda yapılmasının bir diğer nedeni ise; kubbelerin beden duvarlarına yoğun baskı uygulamasını engellemektir. Naip Hamamı doğu-batı doğrultusunda uzanıp, dikdörtgen bir plana sahiptir. Yapıya kuzeyden sade bir kapıyla giriş yapılmaktadır. Soğuk kısmı kare planlı ve üzeri kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçişlerde Türk üçgeni ya da pandantif denilen geçişler kullanılmıştır. Soğukluk ile Ilıklık arasında bir ara mekân yapılmış olup bu mekânın üst örtüsü ise beşik tonozla örtülüdür. Ilıklık mekânı kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planda yapılmıştır. Sıcak kısmı ise simetrik bir plan sergilemektedir. Ortada sekizgen bir göbek taşı, doğusunda ve batısında ise bir eyvan yer almaktadır. Eyvanların her iki tarafına iki halvet yerleştirilmiştir. Halvetlerin üzeri ise kubbeyle örtülmüştür. Sıcaklığın batısında ise külhan yer almaktadır. Naip Hamamı göz alıcı süslemeleriyle de oldukça dikkat çekmektedir. Taban döşemelerindeki siyah, beyaz ve kırmızı renkli geometrik kompozisyonlar iç mekana hareketlilik kazandırmıştır. Kepenek Mahallesi’nde yer alan hamam, Şıh Cami’nin batısında konumlanmaktadır. Hamam tüm bölümleri ile günümüze kadar ulaşmış ve halen çalışır durumdadır. Hamamın soğukluğuna güney yöndeki basık kemerli sokak kapısından 11 basamakla ulaşılmaktadır. Soğukluk odası kare planlı olup, dört tarafı nişlerle genişletilmiştir. Ortasında sekizgen bir havuz vardır. Üstü kubbeyle örtülüdür. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Soğukluğun kuzeyindeki kemerli kapıdan ılıklığa geçilir. Ilıklık bir merkez çevresinde üç eyvanlı olup merkezi mekân dairesel ışık gözlerinin bulunduğu kubbe ile örtülüdür. Helâlar ılıklığın güneyinde yer almaktadır. Sıcaklık 3 eyvan, 4 halvet hücre planlıdır. Kubbe ile örtülü olan merkezi mekân, yıldız biçiminde şekillenen ışıklıklarla aydınlanmaktadır. Su deposu ve külhan sıcaklığın devamında yer almaktadır. Soğukluğun ortasına denk gelen ve bazalt taştan dilimli yek pare olarak yapılan havuzun yüksekliği yerden yaklaşık 1.30 m.’dir. Soyunma mekânının doğusunda bulunan bir kapıdan helâların bulunduğu aralığa, oradan da merkezi mekânın iki tarafında simetrik olarak bulunan iki eyvanlı ılıklığa geçilir. Sıcaklık ise, ortada altıgen planlı ve üstü kubbeyle örtülü merkezi mekânın etrafında, tonozlu altı eyvan ve kubbeli altı halvetten oluşmaktadır. Su deposu ve külhan ise sıcaklığın devamında yer almaktadır. Hamamın yapılış tarihiyle ilgili herhangi bir kayıt veya bilgi mevcut değildir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde hamamın 17.yy.’dan önce yapıldığı anlaşılmaktadır. İri kesme taştan haç biçiminde eyvanlı, tek hamam planındadır. Hamamın soğukluğuna sokaktan basık kemerli bir kapıdan 20 basamakla ulaşılmaktadır. Soğukluk kare planda olup, dört tarafı nişlerle genişletilmiştir. Ortasında sekizgen bir havuz ve bunun üzerine denk gelen aydınlık fenerinin yer aldığı kubbe ile örtülüdür. Üç tarafında eyvanların yer aldığı ılıklıkta, kubbe örtülü merkezi bir mekan bulunmaktadır. Sıcaklık, 4 eyvan ve 4 halvet hücreli haçvari planlı ve kubbe ile örtülüdür. Su deposu ve külhan sıcaklığın devamında yer almaktadır. Günümüzde özgün işlevine devam eden hamam statik olarak sağlam durumdadır.