Tarihi Anıt: 'Gökmedrese'

Gaziosmanpaşa Bulvarı’nda Taşhan yakınında uzun yıllar müze olarak kullanılmış olan bu tarihi anıt Selçuklu eserlerinden biridir.

Anadolu Selçuklu mimari ve sanatının en belirgin özelliklerini taşımaktadır. Gökmedrese 2 katlı 2 eyvanlı, ortası açık avlulu ve revaklı plan tipinde olup taş, çini ve alçı süslemeler bulundurmaktadır. İki renkli taş kullanılarak inşa edilmiş taç kapıda geometrik ve bitkisel bezemeli bordürlerden oluşan bir süsleme programı uygulanmıştır. Çini süsleme, avlu cephesinde yer almaktadır. Ana eyvan duvarları ve üst kat revaklarının kemer içleri patlıcan moru, lacivert ve firuze renkli çinilerle geometrik ve bitkisel bezemelerle süslenmiştir. Ana eyvan ayrıca, zemini kıvrık dallardan oluşan çini Ayet’el Kürsi bordürü ile çevrilidir. Osmanlılar zamanında XVIII. yüzyıla kadar medrese, Bimarhane ve bir odası türbe olarak kullanılan yapı, daha sonraları şifahane ve göçmen barınağı olarak kullanılmıştır. Halk arasında “Gökmedrese”, “Pervane Medresesi”, “Kırk Kızlar Medresesi”, “Darüşşifa”, “Bimarhane Tekkesi” olarak da adlandırılmıştır.

Mimari Tanım

Adını turkuaz renkli çinilerinden alan Gök Medrese, Muineddin Süleyman Pervane tarafından darüşşifa olarak inşa ettirilmiştir. Banisinden dolayı Pervane Bey Şifahanesi veya Bimarhanesi olarak da bilinir. Ayrıca halk tarafından, büyük eyvanın sağında bulunan kabirde yattığına inanılan Kırk Kızların adıyla da anılmaktadır. Medresenin kitabesi kaybolduğu için, yapım tarihi kesin olarak tespit edilememiştir. Ancak pervanenin, tarih sahnesinde görüldüğü 1257-1277 yılları arasında yaptırılmış olduğu tahmin edilir. Yapı, tıp öğrenimi ve hastane olarak 1811 yılına kadar faaliyet göstermiş, 1926 yılında onarılarak müze haline getirilmiştir. Yapı, tapu tahrir defterlerinde medrese, zaviye, bimarhane ve darüşşifadan oluşan külliye niteliği taşıdığı görülmektedir. Gök Medrese, Tokat’ta yaşanan sel olayları nedeniyle, günümüzde yol seviyesinin bir hayli altında kalmıştır.

Plan Özellikleri

Açık avlulu, iki eyvanlı ve iki katlı medreseler grubuna giren Gök medrese, dikdörtgen bir plana sahiptir. Yapıya giriş, kuzey duvar ekseninde, beşik tonoz ile örtülü giriş eyvanından sağlanır. Giriş eyvanından avluya geçilir. Revaklı avlu, dikdörtgen formda olup, on iki sütun üzerine oturan sivri kemerlerle çevrilidir. Avlunun kenarlarına sıralanan tüm birimlere, sivri kemerli bir kapı ile girilmektedir. Avlunun güney cephesinde yer alan ana eyvan, kuzeydekinden daha büyüktür ve turkuaz çinilerle bezenmiştir. Yapıya Gök Medrese denilmesinin sebebi de, özellikle büyük eyvanın iki yanında sağ­lam kalmış olan bu çinilerdir. Ana eyvanın güneyinde, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı, sivri kemer profilli, beşik tonoz ile örtülü mescit kısmı bulunmaktadır. Yapının kuzey duvarında, boyutları birbirinden farklı beş mekan bulunmaktadır. Bu mekanlardan doğudan başlamak kaydıyla dört tanesi, sivri kemer profilli beşik tonoz ile örtülüdür. Diğer mekan ise, köşe üçgeni geçişli kubbe ile örtülmüştür. Yapının güney duvarında; sivri kemer profilli, beşik tonoz örtülü, kuzey-güney yönünde dikdörtgen planlı ve aynı ölçülerde inşa edilmiş altı öğrenci odası bulunmaktadır.

Süsleme Özellikleri

Çinileriyle ünlü Gök Medrese, gerek mimarisi gerekse tezyinatı ile Anadolu Selçuklu sanatının en ilgi çekici örneklerinden biridir. Yapıda, süsleme malzemesi olarak taş, çini ve tuğla kullanılmıştır. Taş bezeme, taç kapıda karşımıza çıkarken; tuğla ve çini bezeme, avlu revaklarında kullanılmıştır. Tezyinat programı; yazı, geometrik ve bitkisel motiflerden ibarettir. Bezemelerinin büyük bir kısmı tahribata uğrayan yapıda, süsleme ögelerinin, özellikle taç kapı üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bunun yanı sıra ana eyvan ve avlu revaklarının yüzeylerinde de yoğun bir şekilde bezeme ögeleri bulunmaktadır. Eserin doğu cephesinde yer alan taç kapı, cephenin tam ortasında yer almakta olup, düzgün kesme taş ile inşa edilmiş ve yüzeyinde almaşık teknik kullanılmıştır. Taç kapı, cepheden dışa taşkındır ve iki yanında sütunçelerle sınırlandırılmıştır. Sütunçelerin gövdeleri yivlidir ve burada akantüs yapraklı sütun başlıkları bulunmaktadır. Sütunçe başlıklarının üstüne altıgen formunda, üzerine bitkisel motiflerin işlendiği rozetler yerleştirilmiştir. Bu rozetlerin iç kısmına, turkuaz renkli çiniler kakılmıştır. Taç kapının üçüncü sıradaki bordürünün üzeri, birbirine sonsuz geçmeler yapan geometrik motiflerle bezenmiştir. Oyma tekniğiyle yapılan bu geometrik motif, on kollu bir yıldızın etrafında gelişmektedir. Dördüncü bordürde, rumi dizi ve palmet dizisi bulunmaktadır. Sivri kemerli kapının üzeri, yedi sıralı mukarnas kavsara ile örtülmüş olup, kavsaranın iki yanında, sivri kemerli küçük pencereler bulunmaktadır. Bu pencerelerin çerçeveleri, sarmal bir motif ile bezenmiştir. Kavsara köşeliklerine sonsuz geçmeler yapan geometrik motifler yapılmıştır. Batı duvar ekseninde yer alan eyvanın üç duvarında da dikdörtgen biçimli nişler yer almaktadır. Avlu kalıntılarından yoğun bir çini kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çinilerde geometrik, bitkisel ve yazı olmak üzere üç farklı motif vardır. Eyvanın iç duvarlarına, firuze renkli altıgen çini; panoların arasına, mor renkli üçgen şeklinde çiniler yerleştirilmiştir. Çinilerde genellikle patlıcan moru ve firuze renk tercih edilmiştir. Revak kemerlerinin derz aralarındaki geometrik süsleme unsurları da, dikkat çeken başka bir ayrıntıdır. Avlu revak kemerlerinin üzerine oturduğu bazı sütun başlıklarında, devşirme malzeme kullanılmış olup, süsleme programının bir parçasını oluşturmaktadır